Epidemiyanın sonu nə vaxt bitəcək?

Yazının hazırlanmasında Nostradamusun, Vanqanın və müasir “öngörücülərin” proqnozlarından istifadə edilməyib. İnternetdə mövzuya uyğun müvafiq elmi-kütləvi nəşrlər araşdırılıb.
 Müqayisəli statistika göstərir ki, tibbi mobilizasiya olmayanda koronavirusa yoluxanların sayı mübarizə tədbirləri aparılan hala nisbətə  3 dəfə çox olur.
 Birinci halda infeksiya o qədər sürətlə yayılır ki, tibbi yardıma möhtac olanların sayı ölkənin mövcud səhiyyə resurslarından artıq olur. Çünki həmin imkanları qısa müddətdə çoxaltmaq mümkün deyildir. Xəstəxana çarpayıları, oksigen balonları, tibbi vasitələr və ən əsası həkimlər çatmır. Nəticədə ölüm faizləri də çox olur. İtaliya və İranda olduğu kimi...
 İkinci halda, yəni bu bəlaya qarşı aktiv məhdudlaşdırıcı tədbirlər görüldükdə infeksiyanın yayılması əhəmiyyətli dərəcədə yavaşlayır. Doğrudur, epidemiya hələ də yayılmağa davam edir, lakin ağır xəstələri meydana çıxarmaq üçün vaxt və tibbi resurslar daha əlverişlidir.  Bu ssenarinin əlavə bir üstünlüyü, infeksiyaya yoluxma riskinə sahib olan həkimlərin daha az təhlükəyə məruz qalmalarıdır.
 Keçmişdə İspan qripinə qarşı mübarizədə belə oldu. Hal-hazırda  kifayət qədər sərt qaydada və gecikmədən bunu edən ölkələr Sinqapur və Çin da uğurlu nəticələrə  nail olmaqdadırlar.
 Alimlərinin tədqiqatlarına görə, epidemiyalarda ümumi olaraq, yayılmanın 30% -i evdə baş verir. 37 % yoluxmanın məktəblərdə vəya iş yerlərində, 33 %-in isə   digər ictimai ortamlardan başladığı güman edilir. Buna görə də məktəbin bağlanması və sosial yönümlü profilaktika siyasəti daha effektiv hesab edilir.
 Hələ 2006-cı ildə nəşr edilmiş “Qrip pandemiyasının azaltılması strategiyaları” adlı araşdırmada göstərilir ki, məktəblərin bağlanması pik hücum dərəcələrinin daha da azalmasına səbəb olur (40% -ə qədər). İş yerlərinin yarısının bağlanması bu təsiri artıra bilər, lakin daha yüksək iqtisadi qiymətə başa gəlir.  
 Sosial yönümlü  profilaktika siyasətində  üçün, ən yaxşı istifadə, məktəb və ya iş yerlərində dərmanların paylanması, tibbi proflaktiki tədbirlərin aparılmasıdır. Lakin bunun üçün əhalinin azı 72% -i proflaktiyaya cəlb olunmalıdır və tam antiviral ehtiyat tələb edilir.  Peyvəndlərdən istifadə olunması əhəmiyyətli təsir göstərir. 2 həftədə bir doza peyvəndi, yoluxma ehtimalını 30% azaldır və yoluxmuş olanların klinik halına çevrilməsini 50% olaraq qoruyur. Gündə əhalinin 1% nisbətində peyvənd etmək, ilk qlobal püskürmənin 2 ayı ərzində başlamadır. Mərhələli bir peyvənd proqramı, ilk növbədə uşaqlar peyvənd olunduqda ötürülmənin azaldılmasına maksimum təsir göstərir, çünki məktəb yaşlı uşaqlar ən yüksək ötürmə nisbətinə malikdirlər.
Sayılma sürəti virusun özündən və insanların davranışından asılıdır. İnsanlar arasındakı təmaslar kökündən azalsa ən yoluxucu virus tez yayıla bilməyəcək. Yeni epidemiyanın proqnozlaşdırılmasında əsas parametr R₀ - reproduktiv sayıdır: bu, bir yoluxmuş şəxsin yoluxdurduğu insanların orta sayıdır. Əlbəttə ki, bu virusun xüsusiyyətlərindən asılıdır: məsələn, xarici mühitdə nə qədər sabit olması, hüceyrələrə asanlıqla nüfuz etməsi, səbəb olduğu xəstəliyin nə qədər davam etməsi və fəal şəkildə öyrənilən bir çox xüsusiyyətləri.
 Bununla birlikdə, R₀ - yoluxmuş insanların orta sayı sosial əlaqələrin ortalama sayından asılıdır: ötürülmə ehtimalı çox yüksək olsa da, əhali içərisində bu təmasların sayı minimuma endirilərsə R₀ dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə azaldıla bilər. R₀-ın hətta kiçik bir azalmanın təsirinin zamanla artdığını başa düşmək vacibdir. Bunu, məsələn, mövcud epidemiyanın tədqiqatçılarından biri olan britaniyalı Adam Kuçarski sadə hesablamalarla  göstərir: əgər 5 gündə yeni bir infeksiyanın iki dəfə artması üçün vaxtın qiymətləndirməsini götürsək, onda daimi R₀ = 2.5 ilə ayda bu halların sayı artacaq (2, 5) ⁶ = 244 dəfə, R₀ yarıya endirildiyi təqdirdə ayda yeni halların sayı cəmi dörd qat artacaqdır.
 Yeni halların sayını yarıya endirmək üçün R₀-ni cəmi 10% azaltmaq kifayətdir. R₀-ni kritik bir dəyərə endirilsə bilsək, epidemiya tədricən bitəcəkdir.
 2003-cü ildə baş verən SARS epidemiyasında belə oldu: sərt karantin tədbirləri tətbiq edildikdən sonra təbii olaraq azaldı. O vaxt peyvənd üzərində iş aparılsa da, heç bir peyvənd edilmədi.  Epidemiyanın sonunda xəstələnənlərin sayı ümumi əhali ilə müqayisədə az idi. Təəssüf ki, SARS epidemiyasının nisbətən kiçik ziyanının da mənfi tərəfi oldu: sona çatdıqdan sonra bu tip koronavirus infeksiyasının qarşısının alınması istiqamətində işlər aparılmadı.
 Yeni epidemiyanın başlanğıcında bir çox mütəxəssis SARS-CoV-2 ilə eyni şeyin baş verə biləcəyini düşünürdü: Çində ciddi karantin tədbirlərinin tətbiqi, bütün xəstələrin ümumi monitorinqi və karantinin olmasının mümkün olduğu bir vaxtda virusu dayandırdı. Bununla birlikdə, yeni koronavirus SARS-dən bir qədər daha çox yoluxucu oldu və Çində karantin çox gec tətbiq olunması miqyası artırdı.
 Epidemiya erkən mərhələdə dayandırılmasa, hamı ümumiyyətlə xəstələnəcəkmi?  Hər kəs xəstələnməsə də, çox adam yoluxacaqdır. Epidemiya yalnız xəstələnmiş və ya aşılanmışların nisbəti əhəmiyyətli olduqda azalacaq.
 Epidemiyanın dinamikası çox mürəkkəb olmayan riyazi qanunlara uyğundur: orta hesabla bir yoluxmuş insan həssas bir populyasiyada birdən çox insana yoluxursa, o zaman xəstəliklərin sayı eksponent olaraq artacaqdır. Bir nümunə olaraq hesablama aparıla bilər: əgər hər bir yoluxmuş şəxs orta hesabla iki nəfəri yoluxdurursa, xəstələnənlərin nisbəti 50% -ə çatanda bu iki nəfərdən yalnız biri infeksiyaya həssas olmağa davam edəcək  və artma dayanacaq.
 Bu deyilənlər epidemiya ilə mübarizə üçün strateji araşdırmaların vacibliyini bir daha göstərir. Pandemiyanın şiddətini azaltmaq üçün milli strategiyaların hazırlanması həm qlobal, həm də ölkə daxilində ictimai sağlamlığın prioritet məsələsidir.